فرش ایرانی و آنچه درباره آن باید بدانیم

بی شک زیبایی نقش، رنگ، تنوع و طرح فرش ایرانی در دنیا حرف اول را می زند. اصولا هر فرشی را که با الگویی از پیش طراحی شده و با ویژگی های مشخصی بافته می شود، می توان در دسته بندی هایی مشخص قرار داد. این مطلب به معرفی دسته بندی های مختلف طرح فرش ایرانی می پردازد. با ما همراه باشید.

نقوش فرش ایرانی

الگو هایی که در فرش‌ های ایرانی و شرقی به نام نقش و نگارها، یا موتیف ها شناخته می‌ شود، معانی و مفاهیم مختلفی دارد که بسته به محل بافت فرش متفاوت است. برخی از موتیف های متداول بته جقه، گل، هراتی، میناخانی و شاه عباسی نام دارند. فرش‌های ایرانی طرح‌ ها و نقش های معدودی دارد و تقریباً همه آنها از عناصر مشترکی مثل میدان، حاشیه و نوعی مدال یا الگو برخوردارند.

نقوش مشترک فرش

مهم ‌ترین جنبه طراحی و شناسایی فرش، مطالعه و شناخت نقش و نگار آن است. برخی از این نقش و نگارها در مناطق عمده قالی بافی در سراسر جهان مشترک اند اما در هر منطقه، بافندگان آنها را به روشی خاص اجرا می کنند که بررسی آنها بسیار جالب است زیرا تفسیر یک موتیف خاص سرنخ هایی از منطقه بافت و شرایط بافنده به دست می دهد. در حقیقت شباهت و تفاوت های نقش مایه ها، موتیف های هندسی و گل و بته ها تکه هایی از یک جدول زمانی است که تکامل طرح ها و مهاجرت و تأثیرگروه های بافنده را بر هم نشان می دهد.

نقش هراتی

نقش هراتی گل سرخی در مرکز دارد که با یک لوزی محصور شده است. برگ هایی نیزه ای شکل و منحنی هم به موازات لوزی در اطراف قرار دارد. در ایران این طرح فرش به نام ماهی شناخته شده تر است. هرچند این طرح در سال های پیشرفت تجاری هرات مورد استقبال قرار گرفت وگسترش یافت، اما محققان هنوز دیدگاه های متناقضی در مورد خاستگاه آن دارند. نقش هراتی معمولاً الگویی ثابت دارد و بیشتر با بافته های تبریز، بیجار و سنه (سنندج) شناخته می شود.

تاریخچه فرش هراتی

نقشه هراتی یکی از مشهورترین نقوش فرش در ایران است. نام این نقشه زیبا از هرات _ شهری در منطقه باستانی خراسان بزرگ که اینک پایتخت ولایت هرات افغانستان است _ گرفته شده. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و دروازه ورود ایران به غرب بوده است و در گذر تاریخ بسیاری از امپراطوری های بزرگ منطقه _ از جمله مغولان، ازبکان و صفویان _ برای دستیابی و حفظ تسلط خود بر این شهر کوشش های فراوانی کردند. در نیمه اول قرن پانزدهم میلادی، شاهرخ میرزا، یکی از قدرتمند ترین پادشاهان سلسله تیموریان، هرات را پایتخت امپراتوری خود قرار داد و انجمنی تجاری در این شهر تأسیس کرد و آن را به یکی از بزرگترین مراکز هنری، فرهنگی زمان خود بدل ساخت. در زمان حکومت شاه اسماعیل اول، بنیان‌گذار سلسله صفوی، هرات پایتخت استان خراسان بود و تجارت، کلید اصلی ثروت در هرات به شمار می آمد. صفویان فعالیت های هنری را که در دوران تیموری از حرفه های مهم به شمار می رفت، مورد حمایت قرار دادند. بر همین دلیل این دوران از بزرگترین مراحل تولید فرش در تاریخ ایران شد. فرش های روستاها و شهرهای اطراف که دارای کیفیت بالایی بودند و در هرات خرید و فروش می شدند، توجه اروپاییان را به خود جلب کرد و به دلیل کیفیت عالی و طراحی زیبا شهرت عالمگیر یافت. نقش هراتی یکی از طرح های مهمی بوده است که تا به امروز پایدار مانده و همچنان مورد استقبال خریداران قرار دارد.

فرش ماهی تبریز

طرح ماهی تبریز یکی از شلوغ ترین طرح ها و نمونه خوبی از الگوی فرش هراتی است. نقش و نگار مدرن طرح ماهی تبریز آن را به الگویی برای این نقش بدل کرده است. بافندگان فرش ماهی تبریز از رنگ‌ های نرم و خاکی استفاده می کنند. این رنگ های یکنواخت، سمفونی زیبایی از هماهنگی را به وجود می آورد و الگوی جسورانه کار را کامل می ‌کند. طرح فرش ماهی تبریز ممکن است در نگاه اول پیچیده به نظر برسد، اما در واقع تنها تکراری ساده و یکپارچه است.

فرش بیجار

بیجار یکی از باسابقه ترین شهرها در صنعت فرش است. در فرش های بیجار معمولا همان الگوی ماهی استفاده شده است اما با تعداد گره های کمتر بافته می شود. هرچند کمبود جزئیات سبب می شود فرش ماهی بافت بیجارکمی گیج کننده به نظر برسد اما در واقع جذابیت الگوی هراتی در این بافت افزایش یافته است. در این شیوه نقوشی واضح و دقیق بافته می شود که ساختاری متراکم دارد.

فرش فراهان

فرش های فراهان که از قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی در شهر اراک بافته شده است، شباهت زیادی به طرح های هراتی دارد و حتی نام خود را از این الگو گرفته است اما برخلاف شیوه یکنواخت استفاده شده در فرش های تبریز، فرش های فراهان سبک هایی مخصوص به خود دارند.

نقش بته

بته کلمه ای فارسی است که برای توصیف گل یا برگ نخل در صنعت فرش بافی استفاده شده و یکی از رایج ترین طرح های ایرانی است. این نقش غالباً در خوشه ای دارای الگوی های تکراری و در بافت های پیچیده و هنری استفاده می شود. در کل می توان گفت بته را بیشتر به درخت، گیاه، شعله آتش، قطرات اشک ومخروط کاج ربط داده اند. در قرن نوزدهم این طرح حتی بر روسری هایی کشمیری نقش بست که در اسکاتلند مورد استفاده قرار می گرفت. این نقوش که به معنای خوشه برگ یا بته نامیده می شود، گاهی اوقات به صورت مخروط کاج یا میوه در طراحی درخت به تصویر کشیده می شود. در زبان ترکی آذربایجانی، بته به معنای بادام است. مردم آذربایجان این طرح را بوتا (buta) می نامند و یکی از نماد های ملی این کشور به شمار می رود و در طراحی لباس ها، ساختمان ها و زیور آلات نماد آتش است. این نقش در قرن هفدهم میلادی در زمان حکومت مغولان اهمیت پیدا کرده است. اولین استفاده از بته در تزئینات معماری را می توان در ستون های ویرانه های مسجدی در بلخ مشاهده کرد که مربوط به قرن نهم میلادی است. به گفته محققان این مسجد در قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی آتشکده ای زرتشتی بوده است. این نشانه گویای آن است که چرا از بته به عنوان نقش شعله نیز یاد می شود، گرچه هیچ ارتباط مستقیمی بین استفاده از این نقش و کاربرد آن در معماری و طراحی فرش در نمونه های قبل از قرن ۱۸ وجود ندارد.

سکا ها

سکا ها، قومی در ایران باستان بوده اند که بین قرن هفتم تا چهارم قبل از میلاد مسیح، در استپ های مرکزی اوراسیا سکونت داشتند. در نقاشی های این قوم اغلب نقوش حیوانات به چشم می خورد. قدیمی ترین فرش جهان، در مقبره ای سکایی در سیبری یافت شده که مزین به اشکال آبزیان است.

پوشاک ابریشمی طرح بته

نخستین نمونه های طرح بته بر تکه پارچه هایی نقش بسته است که مربوط به مناطق فاقد هنر فرش بافی است. به عنوان مثال در لباس هایی ابریشمی دیده می شود که از گورستان‌ های آخمیم (Akhmim) به دست آمده. این شهر در شمال مصر قرار داشته است و مربوط به قرن ۶ تا ۸ قبل از میلاد است. حکومت مصر در بیشتر دوره ها تحت حکومت یونانیان بود و پس از آن به مدت تقریباً ۱۰ سال در کنترل حکومت ساسانیان قرار داشت. طرح بته که یکی از مهمترین نماد ها است روی لباس های ابریشمی ساسانیان نیز به چشم می خورد.

نقش گل

نقوش گل اغلب در فرش‌های ترکمنی دیده می‌شود. معمولاً برای توصیف این طرح از الگوهای هشت ‌ضلعی تکرار شده استفاده می‌شود. اصطلاحات gol، gul، gul یا gll به معنی گل یا گل سرخ از کلمه فارسی gol یا ترکی gül ترجمه‌ شده است. این نقوش به‌صورت مدالی با زاویه ‌ای متقارن در الگوهایی تکراری و به صورت هشت ضلعی اجرا می شوند، گاهی هم به صورت شش ضلعی یا لوزی طراحی می شوند. نقوش گل بیشتر مربوط به بافت های آسیای میانه و غربی است.

فرش اصل تکه گل

گل استفاده شده بر روی فرش اصلی قوم تکه (Tekke) دارای نقشی بسیار معروف و قابل تشخیص است که فلش هایی با چند جهت را در یک مدال متقارن نشان می دهد و در زمینه تمام فرش تکرار می شود. این نقوش تکرار شونده نشانه ای آشکار برای شناسایی فرش اصل تکه (Tekke) است.

گل برگ شبدر

یکی دیگر از نقوش معمول فرش ترکمنی، گل برگ شبدر است که بیشتر در دست بافته های قوم ارساری (Ersari) مورد استفاده قرار می گیرد. انواع زیادی از این موتیف وجود دارد که در آن عناصر مختلف با مدالی هشت‌ ضلعی ترکیب می‌شود و ترکیب گل، شبدر و گل های ستاره‌ای از انواع زیبا و محبوب آن یه شمار می رود.

نقش فرش میناخانی

محقق فرش پیتر استون معتقد است منشاء الگوی جهانی فرش، نقوش هراتی قرن ۱۷ یا ۱۸ بوده است. الگویی که در بسیاری از دست بافته های ایرانی به کار می رود. طرح مینا خانی الگویی مشبک دارد که تمام فرش را می پوشاند و از گل های بهم پیوسته ایجاد شده است. تنوع زیادی در این الگو به چشم می خورد. از نمای کلاسیک منحنی با تاکی دایره ای پیرامون گل اصلی، گرفته تا سبک هندسی که در آن شبکه های شش ضلعی و لوزی وجود دارد. فرش های کارگاهی در اطراف ورامین و سایر کارگاه های فرش بافی در داخل و اطراف تهران از طرح میناخانی استفاده می کنند. این طرح نیز یکی از رایج ترین نقوش فرش در بافت قبایل بلوچ و لر است.

قالیچه صفوی

در دوران صفوی، قالی بافی جایگاه والایی داشت. در این دوره از تکنیک های جدید و موادی با کیفیت استفاده می شدکه آنها را از فرش های قبایل و عشایر متمایز می کرد. در طراحی فرش های دوره صفوی از نخ ابریشم و طلا برای ایجاد الگوی گل استفاده شده است.

نقش شاه عباسی

نقوش شاه عباسی به نام فرمانروای بزرگ سلسله صفوی در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی نامگذاری شده است. شاه عباس ماهرترین بافندگان و طراحان ایران را دعوت به بافت فرش کرد. آنها در کارخانه ها فرش های جذاب و زیبای را با طرح های پیچیده و دقیق تولید می کردند. استفاده از نقوش اسلامی به وفور در طراحی فرش دیده می شد. می توان گفت این دوره، عصر جدیدی در تولید فرش بوده است، عصری که امپراطوری پارس را به سایر نقاط جهان معرفی کرد.

طرح شاه عباسی از ترکیب گل های متقارنی «برگ نخلی» تشکیل شده است که یا در یک نقطه به هم می پیوندند یا در حاشیه فرش قرار می گیرند. با توجه به پیچیدگی و جزئیات تزئینات، این طرح بیشتر مناسب فرش هایی است که با تعداد گره بالا قابل اجرا است. کشورهایی مانند پاکستان، چین و هند که از طرح های فرش ایرانی تأثیر گرفته اند نیز از این نقوش استفاده می کنند. نقوش شاه عباسی اغلب در میان فرش های کاشان، اصفهان، مشهد و نائین دیده می شود در فرش های تبریز متداول است.